Ayrıkla Başa Çıkmak

Bahçesinde, tarlasında olanlar bilir, ayrık son derece güçlü ve azgın bir tür. Bir arazideki bütün ayrık köklerini temizleseniz ve sağda solda tek tük kökler kalsa bile, birkaç ay sonra kalan o bir avuç kökten araziyi ele geçirebildiğine tanık olmak mümkün. Hiç kuşkusuz, ayrık otu bir araziyi tamamen kaplasa ve buraya hiçbir insan müdahalesi olmasa, arazide birkaç yıl sonra çeşitli başka yer örtücü ve çalı türleri peydahlanacak, bunlar uzun vadede ayrık otunu baskılayacaktır. Lakin, bizim genelde bu kadar bekleyecek durumumuz olmuyor; genelde aldığımız yıllardır hor kullanılmış ve dolayısıyla ayrığın yer ettiği arazilerde, bir yandan toprak onarımı ve türleri zenginleştirme çalışmaları yaparken bir yandan da gıdamızı üretmek durumunda buluyoruz kendimizi. Önceki bütün o hoyrat, vahşi uygulamaların cezası da üstümüze kalıyor. Dolayısıyla da çok çeşitli tek yıllık ve çok yıllık bitki türünü ve fidanlarımızı yetiştirmeye çabalarken, ayrık tüm baskınlığıyla ilk başlarda önümüze ciddi bir engel olarak çıkıyor.

İlk bölümde de belirtmiştim; permakültür tasarımları esnek süreçlerdir zira biyolojik malzemeyle çalışıyoruz. Sürekli tasarımlarımızı gözleriz, hataları düzeltiriz. Temel kıstaslarımızdan biri uyumlu bir çeşitliliğin artarak yayılıp yayılmadığıdır. Tasarımda belli bir tür zamanla diğerlerine baskın geliyorsa, tasarımda bir hata var demektir. [Bu ölçütü örneğin insan topluluklarına ilişkin tasarımlar için de kullanabiliriz.] Ayrık da genelde baskın, yayılmacı bir karakter sergiler, dolayısıyla savaşmadan onu baskılamak isteriz.

Çeşitli kaynaklardan, özellikle de birinci elden deneyimlerin paylaşıldığı metinlerden, permakültür forumlarından ve kendi deneyimlerinden yola çıkarak ayrık otunu baskılamada kullanılabilecek çeşitli yaklaşımları derlemeye çalıştım.

Elbette, arazinizde ayrık istemiyorsanız, atacağınız ilk ve en önemli adım toprağınızı sürmeyi, parçalamayı, yapısını bozmayı, toprağı çıplak bırakmayı, toprakaltı canlılığını öldürmeyi ve sadece tek tür yetiştirmeyi bırakmak. Bunun yerine çok çeşitli toprak iyileştirme yaklaşımlarıyla toprakaltı canlılığını pekiştirmek; toprağın organik maddelerle hep örtülü tutulduğu, yatay ve dikey olarak katmanlı, çok çeşitlilik içeren, birbirini tamamlayan yaklaşımlarla yetiştiriciliğe girişmek.

Sistem yerine oturana kadar sürekli kendini gösteren ayrığı ortamımızdan uzak tutmak üzere, işin en başından itibaren şunlar yapıldığında işe yarıyor (tek tek veya birkaç yöntem bir arada):

*) Ot bariyerleri: Bahçemizde, tarlamızda ayrıkla binbir zahmetle başa çıkabilsek de arazi dışından tekrar kolaylıkla gelebildiği için işin başında yetiştiricilik yaptığımız alanın çevresinde otların sızmasını önleyecek bariyerler oluşturmak önemli. Bu bariyerler kısa vadede yaz sonundan başlayarak yoğun şekilde yerörtücüler, kazık köklü bitkiler (ör., karakafes) ve turp tarzı sebzelerin ekimiyle oluşturulabilir. Uzun vadede ağaçlandırma düşünülmeli. Ya da, en az 50 cm derinlikte yarıklar-hendekler açıp içlerine çıkma metal veya ahşap panolar yerleştirilebilir (ya da, diyelim ki kurtulmak istediğiniz moloz varsa, ~60×20 cm çukurlara bunlar doldurulabilir). Hiç olmadı, 50×20’lik hendekler boş bırakılarak sürekli gözlenir, istilacılar elle temizlenerek püskürtülür.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*) Kazarak sebze yatağı oluşturma: Daha ziyade bahçe ölçeğinde tercih edilen bu yaklaşımda, yetiştirme alanı, bahçe, sebze yatağı Hugelkultur, ‘çift belleme’ gibi tekniklerle bir kereye mahsus olarak baştan elden geçiriliyor. Orta Avrupa kökenli

bir uygulama olan Hugelkultur‘de özetle, toprak seviyesinden ~20-30 cm derinlikte bir çukur açılır. Çukur kalından inceye çürümeye yüz tutmuş odunlar, dallar, talaş, yonga, odun külü, yapraklar, hayvan gübresi ve her türlü organik maddeyle doldurulur. Yığın yerden 1-1,5 cm kadar yükselir, en son çukur kazılırken ayrılan üst toprak yığının üstüne yayılır. Hugelkultur ya da bunun Türkiye koşullarına uygulanmış bir versiyonu olan “çukur kültür” ile ilgili ayrıntılı bilgilere Taşlıbahçe’nin yazılarından ulaşılabilir.

Çift belleme (Double-digging): Yine kısaca özetlersem; sebze yatağında bir kez yapılan bu yöntemde, bahçe küreğiyle takriben 1 metre uzunluğunda, 20-25 cm derinliğinde bir hendek (arık) açılır. Çıkan üst toprak bir kenara ayrılır. Açılan hendeğin alt katmanı dirgenle iyice gevşetilir. Bu alt katmana elde mevcutsa kompost yayılır. Ardından hemen yan tarafa aynı şekilde bir hendek daha açılır, ama bu sefer üst toprak 1. hendeğe ters şekilde koyulur. Böylece ilk hendek kapanmış olur; bu şekilde bahçe baştan sona bellenir, son hendek ilk hendeğin üst toprağıyla kapatılır. Bununla ilgili yüzlerce video mevcut, yabancı dil bilmeseniz bile kolaylıkla uygulamayı anlayabilirsiniz.

Bu yöntemlerde, açılan çukur ya da hendekten çıkan toprak dirgenle veya elenerek varsa ayrık köklerinden tamamen temizleniyor. Yapması zahmetli ama bir kez yapılıyor ve ayrık için kesin çözüm sunuyor.

*) Ön temizlik ve Baskılama (örtü malçlama): İlk adım kışın bahçeyi olabildiğince ayrık köklerinden arındırmak. Bu süreçte toprağı kazmamak, kökleri parçalamamak çok önemli; dirgenle ya da uzun çapanın ucuyla kökler yakalanıp elle sökülüyor.

Ben, şu an kullandığım bahçe toprağım zaten gevşek olduğu için, beli toprağa tamamen sokup toprağı (asla alt üst etmeden) kanırtıyor, ardından dirgenle kökleri çıkartıyorum. Bu şekilde 1-2 kere yapılan yoğun temizlik ayrığı hayli azaltıyor. Ardından yetiştirme alanı yoğun şekilde kartonlarla ya da 7-8 kat gazete kağıdıyla örtüleniyor. Katmanlar en az bir karış üst üste oturmalı, aralarında asla boşluk kalmamalı. Bunların üstüne çeşitli malç malzemeleri atılıyor. Bu baskılama alanın dışına da taşırılabilir. Dikim yapılacağında kartonda yeteri kadar bir delik açıp kompost desteğiyle bitki yerleştiriliyor.

Yaşadığım kiralık evin bahçesinde ilk geldiğimde ayrık mevcuttu. Bu şekilde yaptığım ön temizlik ve karton malçlama yoluyla ayrıkları bahçenin kenarında hapsetmiş durumdayım. Tamamen ortadan kalkmadılar ama bahçenin bir kenarında, sebzelerin en fazla 50 cm yakınına dek sokulabiliyorlar.

Ayrık riski olan yerde ‘yükseltilmiş yatak’ veya ‘lazanya bahçe’ yapılacaksa (kullanacağınız toprağın ayrıksız olduğunu varsayarsak) tabana kalın karton yaymak ve yatak kenarlarını derin ot bariyerleri olarak tasarlamak önemli.

*) Rekabet: Ayrık otunun baskın bir tür olduğunu biliyoruz. Ancak iyi zamanlamayla ekilen yerörtücüler ve kış/kış sonu bitkileri uzun vadede ayrığı baskılar. Yaz hasadının ardından sonbaharda burçak, tüylü fiğ, çavdar, yonca, üçgül türleri ekildiğinde; kış ortasından itibaren de kara buğday, yulaf ekildiğinde ayrıkla ciddi bir rekabet ortamı oluşur.

Bu yerörtücüler birlikte de, karışık şekilde kullanılabilir. “Radikal, Kendine Yeten Bahçe” kitabının yazarı, 30 yıla yakın bu minvalde çiftçilik yapan Will Bonsall bahçelerini bu karışık ekim yöntemiyle düzenliyor. Bonsall’ın deneyimlerinden

aktardıklarına göre; sonbaharda ekilmiş olan burçak bahar başında alana çoktan yayılır, ayrığa alan bırakmaz; aynı şekilde çavdar da gölgesiyle ayrığı baskılar. Burçak ve çavdar hasatı yaklaşırken, kış sonunda tohumlarını saçtığı kara buğday ve yulaf Mayıs başlarında bir karış civarı boylanarak alanda yayılmaya başlar. Bunlar geldikçe çavdar ve burçak biçilerek yeşil gübre olarak oldukları yere bırakıldığında, hem toprağı gübreleyecek hem de malç görevi görerek oluşturduğu katmanla yine ayrığı baskılayacaktır.

Tek başına üçgül türleri de ayrığı baskılamada gayet etkilidir. Özellikle çayır üçgülü ve ak üçgül çok yıllık ve baklagil olmaları itibariyle tercih edilebilir. Böylece hem 2-3 yıl boyunca alanda tutunacak, hem azot bağlayacak, gerek yeşil gübre gerekse yem bitkisi olarak kullanılabilecektir.

Özellikle büyük ölçekli alanlarda tercih edilen yöntem bu gibi gözüküyor.

 

*) Sürekli temizlik: Tüm bunların yanında yine de seyrek şekilde ayrık çıktığında düzenli şekilde bunları biçerek, keserek ya da kopartarak temizlemeye devam etmeli. Kartonların altında mutlaka sürünerek ilerleyecektir ama güneş göremediğinden güçten hayli düşmüştür. Sağdan soldan tek tük boy attığında kopartıldığında zamanla iyice sinecektir.

*) Alternatif bir çözüm önerisi: Maria Thun “Biyodinamik Bahçecilik” adlı kitabında ayrık otunu kökleriyle birlikte toplamayı, bunları kıyıp bir bidonun içinde suda 1,5 ay güneşte bekletmeyi önerir. Sonuçta elde edilen su köklere dökülüp yapraklara sıkıldığında ayrık otunun kökleriyle birlikte kuruduğunu söyler. Denemedim ama ilk fırsatta deneyeceğim.

Bahçemizin/arazimizin toprağı kompost ve yeşil gübre girdisi, malçlama gibi uygulamalarla sağlığına kavuştuğunda, dikey ve yatay olarak çeşitlilik yayıldığında yani çok yıllık bitkiler, yer örtücüler, çalı türler, çeşitli şifalı otlar ve ağaçlar ve de toprakaltı ve üstü hayvanlar ortama yayıldığında, öncü bitkileri çağıran koşullar ortadan kalktığından ve kendine barınacak yer bulamadığından, ayrık da ortadan kalkacaktır.

Kaynakça:

*) Masanobu Fukuoka, Doğal Tarımın Yolu; Kaos, 2011.

*) Will Bonsall, Radical, Self-Reliant Gardening; Chelsea Green, 2016.

*) Toby Hemenway, Permakültür Bahçeleri; Yeni İnsan, 2015.

https://www.britannica.com/science/ecological-succession

http://www.pfaf.org/user/plant.aspx?LatinName=Elytrigia+repens

http://www.gbif.org/species/113647072

http://www.cabi.org/isc/datasheet/3726

http://www.gardenfocused.co.uk/techniques/couch-grass.php

http://www.oardc.ohio-state.edu/weedguide/single_weed.php?id=115

http://www.hampdenparkcoop.com/joy-quack-grass

http://umaine.edu/weedecology/files/2012/11/quackgrass-management.pdf

https://www.gardenorganic.org.uk/weeds/common-couch

http://www.agaclar.net/forum/yabanci-otlarla-mucadele/7521.htm

http://www.agacnet.com/ayrik-otu/ayrik-otu-nedir-zararlari-ve-mucadele-yontemleri.html

http://www.urbanfoodgarden.org/main/vegetable-patch-management/weeding—vegetable-patch-management/weeding—remove-couch.htm

https://permies.com/t/15510/Cooch-Couch-Grass-site-wanting

https://permies.com/t/24320/Quackgrass-control-methods

*) Prof. Turhan Baytop, Bitkiler ile Tedavi; Nobel, 1999.

http://www.imeceevi.org/index.php?option=com_content&task=view&id=288&Itemid=35 (Maria Thun, Yaşam için Bahçecilik)