Su Hasadına yönelik Yağmur Hendekleri, Toprak Muhafazası Hendekleri ve Dağıtım Hendekleri
Yazan: Jack Rowe (ç. hira d.)
“Yağmur Hendekleri” (Swales) nedir?
Bir yağmur hendeği, en basit tanımıyla su toplamaya yönelik olarak tasarlanmış uzun, sığ çukurlar, hendeklerdir. Genel olarak, permakültür yağmur hendekleri ormandaki kalın bir malç tabakasının su toplama ve su tutma becerilerini taklit eder.
Yağmur hendekleri çok kötü kullanılmış, bozulmuş, çoraklaşmış, kurak ya da yarı kurak yamaçlarda suyun ağaçlara yönlendirilmede son derece kullanışlıdır (bu su aksi takdirde çıplak toprağı yüzey akışıyla alıp götürerek toprak kaybına yol açar). Sağlıklı bir ormanda zemini kaplayan yapraklar ve dallar sayesinde, emilemeyen yağmur suyu fazlasının neden olduğu yüzey akışı çok az yaşanır; buralarda yağmur hendeklerine genellikle ihtiyaç duyulmaz. Sağlıklı bir orman kendi su kaynaklarını yönetmede son derece başarılıdır.
Permakültürde kullanım itibariyle, su yönetimine yönelik toprak çalışmalarında kullanılan temel üç tür yağmur hendeği vardır:
• eşyükseltide yapılan, su hasadı amaçlı permakültür hendekleri;
• hafif eğimli su taşıma hendekleri (ya da dağıtım hendekleri); ve
• toprak koruma amaçlı hendekler (dağıtım hendeklerinin dönüştürülmüş bir biçimi).
Bu hendeklerin her biri farklı davranır ve farklı durumlarda kullanışlıdır.
Eşyükseltideki Su Hasadına Yönelik Permakültür Yağmur Hendekleri
Su hasadına yönelik Yağmur Hendekleri kusursuz teraziye sahip hatlar (“konturlar”) üzerine kazılarak yapılır. Bu hendekler böylece eğim aşağı akarak erozyona yol açan yağmur suyu fazlasını toplayan uzun, dar, eğimin dikine duran su rezervuarları işlevi görür. Yağmur hendekleri böylece yüzey akışını durdurduktan sonra, bu su hendekte kalır ve yeraltı su kaynaklarını besleyecek şekilde zemine emilir. Yağmur hendekleri boyunca dikilen ağaçlar yağışlardan böylece çok daha fazla yararlanabilir.
Düzgün şekilde tasarlanmış yağmur hendekleri her türlü yüzey akışını toplar; aşırı yağışlarda gelen kapasite fazlasının bir sel yatağı oluşturmaksızın sakince tahliyesini sağlar. Böylece, bu su fazlası eğimin daha aşağısındaki daha büyük hendeklerde ya da göletlerde biriktirilir.
Eşyükseltideki Su Hasadına Yönelik Permakültür Yağmur Hendekleri sayısız faydalar sağlar:
• Yağmur hendekleri, yağmur suyunun eğim aşağı hızla akışını kestiğinden ve büyük derelerin oluşmasını engellediğinden sel yatağı oluşumlarının önünü keser. Eğim aşağı inişte hendek sayısını artırdıkça, yüzey akışı su akıntıları erozyon yaratacak bir güce dönüşemez;
• Yağmur hendekleri yüzey akışı suyun kinetik enerjisini absorbe ettiğinden, sürüklenen toprakların akışı durdurulup bunlar (arazinizden çıkarak yakındaki derelere boca olacağına) hendeklerde biriktiğinden, hendekler sürüklenen toprakları toplar. Böylece hendek tabanlarında su seven bitkilerin yetiştirilebileceği nemli toprak katmanları oluşur.
• Yağmur hendekleri, çok çeşitli tek yıllık ve çok yıllık yenebilir ya da faydalı bitkinin yetiştirilmesine elverişli yüksek nemlilik içeren mikroklimalar yaratmak üzere, yağmur suyunu toplar ve süzer. Toprak nemliliğini bu bu şekilde toplama yeteneği özellikle kurak bölgelerde faydalıdır; aşırı bakım ve su tedariği gerektirmeksizin çok çeşitli ağaç ve bitkileri yetiştirmek mümkün hale gelir.
• Yağmur hendekleri malç ve nem biriktirmek suretiyle yeni toprak oluşumuna zemin hazırlar.
Su hasadına yönelik Yağmur hendekleri, Ağaçlar ve Aşırı Su Emilimi hakkında Önemli Not
Su hasadına yönelik Yağmur hendeklerine ağaçlar dikilmelidir, aksi takdirde toprakta otların ve otsu bitkilerin kullanabileceğinden çok daha fazla su birikmesine yol açar. (Her şeyin öncellikle bir mühendislik sorunu olarak görüldüğü) modern düşünce tarzı, su tutmayan Toprak Muhafazasına yönelik Yağmur hendeklerini ortaya çıkarmıştır. Toprak Muhafazasına yönelik Yağmur hendekleri, ağaçsız arazilerde toprakta aşırı su emilimine yol açmayacak şekilde, suyun hareketini yavaşlatmak üzere tasarlanmıştı.
Ancak, bu düşünce biçimi, su birikimine kullanılmayan bir kaynak olarak değil de bir sorun olarak yaklaşarak, 1. Tip Hatalara bir örnek oluşturur. Ağaçların toprakta aşırı su emilimine izin vermeyecek kadar su emebildiğini bilerek, suyu reddetmek yerine, hendeklere bölge ortalamasından daha fazla suya ihtiyaç duyan üretken ağaçlardan dikebiliriz. Böylece, kazan-kazan yaklaşımıyla hem suyu hem de ağaçların semerelerini kazanırız, ayrıca aşırı bakım uygulamaksızın yetiştirebileceğimiz ağaç yelpazesini genişletebiliriz.
Çayırlık alanlarda ağaç dikilmesine, yanlış şekilde ağaçların otsu bitki üretimini azaltacağına inanan hayvan yetiştiricileri hep karşı çıkar. Ne ironiktir ki, kurak ve yarı kurak bölgelerde geniş alanlara yayılan ağaçlar aslında toprağı zenginleştirerek ve aksi takdirde güneşten kavrulacak olan otsu bitkilere kısmi gölge sağlayarak bu bitkilerin çoğalmasına destek olur. Bu etki, çayırlıklarda kesilmeden bırakılmış kurak bölge ağaçlarının altında büyümüş daha uzun, daha koyu yeşil otların ve otsu bitkilerde kendini gösterir.
%1 Eğimli Dağıtım Hendekleri
Dağıtım hendekleri suyu emdirmek yerine bunu güvenli şekilde (örneğin erozyona yol açmaksızın) hareket ettirmek üzere tasarlanır. Dolayısıyla dağıtım hendekleri eşyükseltiye oturacak şekilde değil de, bir yönde 1 metrede 1 cm (yani %1) iner. %1’lik iniş suyun bir depolama alanına ya da drenaja etkin şekilde akması için yeterlidir; aynı zamanda da yüzey akışıyla gelen çökelti maddelerin sudan ayrılarak kanalın tabanında birikmesine olanak tanıyacak kadar da yavaştır (yoğun yağışlarda bu şekilde ciddi miktarda toprak birikmesi oluşur).
Burada amaç suyu emdirmek değil hareket ettirmek olduğundan, bu kanalların yüksek nemlilik isteyen bitkilerle desteklenmesi gerekmez. Kurak bölgelerde bile, toprak muhafazına yönelik hendeklerin tabanındaki bitki toplulukları (kısa sürede daha zengin bir bitki çeşitliliğinin oluşmasına olanak tanıyan permakültür hendeklerinden farklı olarak), suyun bayır aşağı akışına engel olunmayan açık alanlardaki bitki topluluklarına benzerlik gösterir.
Dağıtım hendekleri:
• Yağmur suyu kaynaklı yüzey akışını yavaşlatıp, bunun toprak akıtmasına engel olarak toprak erozyonunu ve sel yatağı oluşumlarını durdurur;
• Biriken suyun alanı kontrollü, erozyon oluşturmayacak şekilde terk etmesini sağlayarak toprağın suyla boğulmasına engel olur. Ancak toplanabilecek olan su böylelikle orada kullanılabilir olmaktan çıkar.
Yine, bunu kontrollü şekilde yönetmek yerine bir kaynağı kullanmayı reddetmek, sonrasında telafi edici önlemlerin alınmasını gerektirecek olan bir 1. Tip Hata örneğidir. Bu örnekte, ağaçlara doğal şekilde düşecek yağmur suyu yerine, ağaçlar pompalanacak suyla sulanacaktır. Permakültür yaklaşımında suyun toprakta tutulması ve toprağın suya boğulmasının suyun oradan uzaklaştırılması ile değil de ağaç dikimi yoluyla engellenmesi önerilir.
%1 eğimli dağıtım hendeklerinin yüzey akışıyla gelen toprağı bünyesinde toplaması hem bir avantaj hem de özellikle dik bayırlarda bir dezavantajdır. Çünkü bayır aşağı inen yüzey akışında ciddi miktarda mil bulunabilir, bunlar bayırı enlemesine kesen hendekleri dolduracaktır. Yoğun yağışlarda ve erozyona açık topraklarda ufak hendekler kısa sürede dolacaktır – aşırı vakalarda belki tek bir yağışta. Hafif eğimli ve pek erozyona maruz kalmayan alanlarda bile hendekleri tasarladığınızdan daha büyük yapmak iyidir.
yazının orjinal adresi: http://permaculture-and-sanity.com/pcarticles/permaculture-earthworks-and-swales.php
